Miasto, które zaczęło słuchać wody

Festiwal „W poprzek wpław” wyrósł z przekonania, że o wodzie można mówić nie tylko w języku hydrologów i ekologów. Organizatorzy tj. Fundacja Terytoria Książki, Instytut Kultury Miejskiej oraz Dom Literatury chcieli pokazać, że rzeka, kanał czy nawet kałuża to tekst kultury – coś, co można czytać, interpretować i opowiadać tak samo, jak powieść czy wiersz.

- Festiwal W poprzek wpław wyrósł z potrzeby budowania wielowątkowej opowieści o wodzie. Punktem wyjścia w myśleniu o jego realizacji była konkretna przestrzeń, Gdańsk – miasto osadzone w zatoce, w sąsiedztwie i na przecięciu rzek i kanałów. Właśnie w tym miejscu inicjujemy cykl debat nad wodą jako podstawą życia biologicznego i kulturowego. Nad zbiornikami wodnymi rozkwita przecież życie wspólnot, wędrujemy do źródeł w poszukiwaniu inspiracji. Chcemy więc spytać o stan wód we współczesnym świecie – tym globalnym, coraz bardziej podzielonym i strzegącym swoich zasobów, ale i tym lokalnym, tu i teraz, na który mamy bezpośredni wpływ – mówi dr Agnieszka Dauksza, twórczyni i dyrektorka programowa festiwalu, literaturoznawczyni, pisarka, wykładowczyni Uniwersytetu Jagiellońskiego.

A gdzie lepiej zacząć tę rozmowę niż w mieście, które od wieków stoi na styku rzek i morza, kanałów i portowych basenów? Tutaj woda nigdy nie była tylko elementem krajobrazu – była szlakiem, źródłem bogactwa, zagrożeniem i inspiracją. Wystarczyło tylko sięgnąć po to, co przesiąka przez przestrzeń miasta. Właśnie dlatego program pierwszej edycji festiwalu wprost wyrastał z lokalnej topografii. Gdańsk stał się źródłem opowieści o sobie wprost. Mieszkańcy – zamiast patrzeć tylko na zabytki – zaczęli dostrzegać to, co płynie i zmienia się każdego dnia.

Literatura zamiast raportu

Festiwal otworzył spektakl Michała Zadary i kierowanego przez niego Instytutu Prawa Performatywnego. Tematem była katastrofa ekologiczna z 2022 roku – zatrucie Odry, jedna z największych tragedii rzecznych Europy ostatnich lat. Na scenie nie było teatralnych ozdobników – jedynie ekran z prezentacją i aktorzy odczytujący teksty. Forma była celowo surowa, przypominająca publiczne przesłuchanie. Widzowie nie mieli poczucia, że oglądają przedstawienie – czuli, że stają się uczestnikami rozprawy. Tymczasem rzeczywiste śledztwo przeprowadzone przez Instytut wykazało jednoznacznie, że to kopalnie, działając za państwowym przyzwoleniem, wylewały do rzeki ogromne ilości zasolonej wody. Materiały, które powstały w ramach badania sprawy, trafiły do prokuratury, nie spotykając się jednak z adekwatną reakcją.

Woda w Gdańsku to coś więcej niż żywioł – to nić, która od wieków łączyła ludzi i miasto. Podczas debaty z Beatą Możejko, Stefanem Chwinem i Maciejem Zarembą Bielawskim, prowadzonej przez Agnieszkę Daukszę i Michała Nogasia postawiono na opowieść o tym, jak rzeki i morze splatały Gdańsk w sieć zależności. Tymi samymi drogami, którymi płynęły cenne towary, wędrowały również idee, języki, zwyczaj, historie. Hanza w rozmowie przestawała być jedynie cieniem przeszłości, a urastała do symbolu wspólnoty, solidarności i wzajemności.

Natomiast debata z udziałem Eweliny Jarosz, Małgorzaty Rejmer i Karoliny Sulej, prowadzona przez Aleksandrę Zbroję, skupiła się na hydrofeminizmie i związanymi z nim efektami oddziaływania wody, lub szerzej środowiska, na kobiety. Wykluczane z patriarchalnych decyzji o zarządzaniu zasobami, najczęściej odczuwają skutki braku dostępu do czystej wody. W tym kontekście motyw syreny stał się zwierciadłem rzeczywistości, który odbija nierówności i demaskuje wzorce gospodarowania naturą. Jednocześnie hydrofeminizm, z jakiego narodziła się ta dyskusja, odpowiada, że woda to ciało, z którym wchodzimy w relację, a nie zasób do wyczerpania. Należy więc zrezygnować ze sztywnych, utrwalonych ram, by skłonić się ku relacyjności, elastyczności, płynności.

Najpełniej idea festiwalu objawiła się podczas spacerów. Nie przypominały one zwykłych wycieczek z przewodnikiem – tutaj każdy przystanek zamieniał się w scenę, gdzie głównym bohaterem stawała się natura. Kuratorzy zaprosili do współtworzenia tej opowieści autorów, którzy potrafią czytać miasto inaczej. Michał Książek poprowadził „biodróż” po Dolnym Mieście, pokazując, jak przyroda wciska się w szczeliny między cegłami i betonem. Stanisław Łubieński spojrzał na Gdańsk z perspektywy ptaków – jego wędrówka była lekcją uważności, szukaniem dzikości w sercu miasta. A w niedzielne popołudnie Barbara Piórkowska prowadziła spacer zielarski, w którym chodniki zamieniały się w zielnik, a rośliny wyrastające w szczelinach bruku stawały się bohaterami opowieści.

Pierwsza edycja „W poprzek wpław”otworzyła nową perspektywę patrzenia na Gdańsk – nie tylko przez pryzmat zabytków, ale także tego, co płynie tuż obok nas. I pokazała, że woda równie trafnie potrafi opowiadać historię miasta.