26 października w Oddziale Etnografii Muzeum Narodowego w Gdańsku otworzy się wyjątkowa wystawa pt. „Schronienie: dobrostan”. Ekspozycja jest podsumowaniem dwuletniego międzynarodowego projektu artystyczno-edukacyjnego „Schronienie – klimat, migracje, dziedzictwo” współfinansowanego z funduszy EOG i funduszy norweskich. Wystawa jest opowieścią o ochronie naszego dobrostanu, dziedzictwie kulturowym i naturalnym oraz o zmianach klimatycznych i metodach reagowania na nie, opartych na rdzennej wiedzy dawnych pokoleń, współczesnej nauce oraz współpracy z ekspertami i artystami z Polski i zagranicy. 

Zmiany są nieodłącznym elementem naszego życia, tylko je można brać za pewnik. Niektóre ewolucyjnie i niespiesznie toczą się przez stulecia, inne zaskakująco szybko burzą znaną nam rzeczywistość, stawiając nas przed koniecznością podjęcia natychmiastowego działania. Szczególnie dużo o zmianach wiedzą muzealnicy, których głównym zadaniem jest rejestrować i zachować dla potomności świat, który już dawno nie wygląda tak, jak w czasach, gdy zgromadzone na wystawie i w magazynach obiekty służyły swoim właścicielom. Praca w otoczeniu przedmiotów, które opowiadają historię przemian społecznych i ekonomicznych, migracji ludności, trwania, ale i znikania grup etnicznych i narodowościowych, zmian obyczajowych i przenikania się kultur, a także radzenia sobie z czynnikami naturalnymi, nie pozwala na obojętną obserwację rzeczywistości. Co zatem dziś, w świecie o niespotykanej do tej pory dynamice i zmienności stanowi temat, który warto podjąć, by włączyć się w globalną dyskusję i znaleźć własną, etnograficzno-antropologiczną drogę działania? Odpowiedź wydaje się oczywista – według międzynarodowych ekspertów największym zagrożeniem humanitarnym, ekonomicznym i ekologicznym dla współczesnego świata są zmiany klimatyczne. Drugim niezwykle istotnym zjawiskiem, które kształtuje naszą rzeczywistość, są migracje ludności, zarówno te przymusowe, w wyniku kryzysów naturalnych i politycznych, jak i te z wyboru, w poszukiwaniu lepszych możliwości rozwoju i wiążące się z nimi wyzwania związane z wielokulturowością. 

Dane na temat kryzysu klimatycznego są coraz bardziej alarmujące. Według 6 Raportu Międzynarodowego Zespołu ds. Zmian Klimatu (IPCC), organu ONZ zajmującego się analizą naukową związaną ze zmianami klimatycznymi, niemal nieuniknione jest ocieplenie klimatu o 1,5°C, co wiążę się eskalacją ekstremalnych zjawisk pogodowych, utratą bioróżnorodności i masowymi migracjami. Jedyną drogą ratunku jest radykalne ograniczanie emisji gazów cieplarnianych, ale także dbałość o sprawiedliwość klimatyczną i społeczną, inkluzywność, zrównoważony rozwój i wdrażanie działań ułatwiających ludzkości adaptację do nieuniknionych zmian we wszystkich niemal sferach życia. Co znamienne, coraz więcej ekspertów podkreśla, jak znaczącą rolę w działaniu na rzecz odporności i kształtowania nowych postaw wobec kryzysu klimatycznego i migracyjnego odgrywa kultura, a muzea stawiane są jako ważny czynnik w propagowaniu i wdrażaniu 17 Celów Zrównoważonego Rozwoju, przyjętych przez wszystkie państwa członkowskie ONZ w 2015 roku jako część Agendy 2030 na rzecz zrównoważonego rozwoju. Podczas konferencji Międzynarodowej Rady Muzeów ICOM w Kioto w 2019 roku powstała rezolucja promująca zrównoważony rozwój jako jeden z głównych celów i wyzwań dla współczesnego muzealnictwa. Instytucje kultury zaczęły zrzeszać się w sieci wsparcia, takie jak Climate Heritage Network (CHN), by wspólnie działać na rzecz klimatu. 

W jaki jednak konkretny i mierzalny sposób instytucje kultury, takie jak muzea, mogą włączyć się do wsparcia działań, które wydają się przerastać światowych polityków?  Wydaje się, że to karkołomne zadanie, zwłaszcza że sama kultura stoi niejako u podłoża problemów, z którymi obecnie się mierzymy – kolonializm, globalizm, konsumpcjonizm to elementy rozwoju kulturowego, które doprowadziły w dużym stopniu do powstania nowej ery, zwanej Antropocenem, „erą paliw kopalnych” czy „erą węglową”. Co więcej, już pandemia COVID-19 pokazała, że nasze dawne metody działania nie sprawdzą się w obliczu zmian, które nas czekają, dlatego należy wyjść z naszych baniek w poszukiwaniu innowacyjnych rozwiązań. W muzealnym mikrokosmosie oznacza to przemyślenie na nowo wszystkich sfer działalności instytucji – od gromadzenia zbiorów, weryfikacji istniejącej kolekcji, metod konserwacji, przez proces tworzenia wystaw, gospodarowania energią elektryczną, aż po tworzenie zaangażowanych programów edukacyjnych i kulturalnych promujących postawy proekologiczne i włączające mniejszości. 

Nowy sposób myślenia przypomina futurologię. Aby krytycznie ocenić sytuację i rolę muzeów, niezbędne jest spojrzenie w przyszłość: jaki będzie świat za kilka, kilkadziesiąt lat? Jak będzie wyglądać struktura społeczna? Czy zagrożenia klimatyczne, takie jak powodzie czy fale upałów, nie zniszczą dziedzictwa kulturowego, którym opiekuje się instytucja? Dla kogo muzea będą najważniejsze w wielokulturowym społeczeństwie? Co będzie przedmiotem kolekcjonowania w erze rozbuchanego konsumpcjonizmu? A może trzeba się liczyć z wizją, że muzea wkrótce przestaną istnieć? Dyskusja na te tematy toczy się nieustannie w trakcie konferencji naukowych i webinariów, jest ona również podstawą projektów badawczych, wystawienniczych, a także fundamentem nowych kolektywów i platform współpracy pomiędzy muzeami a przedstawicielami innych profesji – naukowcami, akademikami, artystami.

Projekt „Schronienie – klimat, migracje, dziedzictwo” to próba stworzenia bezpiecznej i otwartej przestrzeni, która pomieści w sobie jak najwięcej elementów nowego myślenia o muzeum i jego roli w gwałtownie zmieniającej się rzeczywistości. Podstawą dla tej koncepcji jest aktywizm w duchu akcji Museums Are Not Neutral i zaangażowanie instytucji w najważniejsze sprawy, jakimi żyjemy – kwestie kryzysu klimatycznego, migracji i zagrożeń dla dziedzictwa kulturowego i naturalnego. Znamienne jest, że oficjalne otwarcie projektu i zaplanowana na 24 marca 2022 roku międzynarodowa konferencja online zbiegły się w czasie z tragicznym wydarzeniem – wybuchem wojny w Ukrainie. Grant dał instytucji możliwość szybkiego zareagowania i zrealizowania działań na rzecz uchodźców wojennych, ale także stał się szansą na sprawdzenie, jaką rolę może mieć kultura i dziedzictwo w świecie realnych i niezwykle trudnych wyzwań. 

U podstaw „Schronienia” leży holistyczne, poszerzone myślenie o dziedzictwie, łączące dziedzictwo kulturowe z naturalnym – świat ludzi ze światem natury i istot nie-ludzkich. Cenną inspiracją okazała się również idea „ekomuzeum”, zdefiniowana przez Międzynarodowy Komitet ICOM, według której muzeum jest rozumiane jako instytucja „która bada i wykorzystuje – metodami naukowymi, edukacyjnymi i kulturowymi – całe dziedzictwo danej społeczności, a także zarządza nim, uwzględniając środowisko naturalne i otoczenie kulturowe”. Oznacza to otwarcie murów instytucji na krajobraz wokół, zarówno ten miejski, jak i naturalny, i zaproszenie do osobistej kontemplacji rzeczywistości i samodzielnego zaobserwowania zmian klimatycznych, które dotykają nas coraz bardziej – wzrostu temperatury, gwałtownych zjawisk pogodowych, susz, powodzi, zmniejszenia bioróżnorodności. Dzięki działaniom inicjującym uważne i czułe obcowanie z naturą można mieć nadzieję na większe zaangażowanie w jej ochronę. Chronimy wszak najbardziej to, co kochamy i znamy, czyli najbliższy nam ekosystem – ogród, łąkę, miejski skwer, pobliski las, jezioro, rzekę, ale równocześnie materialne i niematerialne dziedzictwo kulturowe. Celem „Schronienia” jest inspirowanie do aktywizmu klimatycznego, ale także uzyskanie realnej wiedzy i umiejętności, by działać na rzecz środowiska naturalnego.

W koncepcji „Schronienia” ważną rolę odgrywa przekonanie, że poczucie dobrostanu i równowagi w czasach pełnych napięć można osiągnąć poprzez kulturę – praktykowanie sztuki i obcowanie z nią oraz edukację artystyczną. Do udziału w projekcie zaproszono dziesiątki artystów_ek z Polski i zagranicy – muzyków, artystów audiowizualnych, fotografików, tancerzy, choreografów, aktorów, którzy poprzez swoje umiejętności i wrażliwość inspirują widzów do poszukiwania nowych, często zaskakujących sposobów patrzenia i odczuwania. Aktywne działanie artystyczne daje ponadto możliwość doświadczenia własnej sprawczości, integruje i pozwala na oderwanie się od codziennych niepokojów. Szczególnie istotne były działania arteterapeutyczne włączające osoby z niepełnosprawnościami, zebrane w cyklu „Etnosensualni”, czy emiGRACJE, warsztaty ruchowe z elementami tańca przeznaczone dla Polek i emigrantek, oraz malowniczy plener rzeźbiarski z udziałem twórców ludowych z Kaszub, Żuław i Powiśla. Sztuka współczesna również udziela odpowiedzi na pytanie, czym jest dzisiaj idea schronienia. Zadanie to zostało postawione przed artystami z Trøndelag Bildende Kunstnere w Trondheim (TBK), których prace, wybrane przez międzynarodowe jury w otwartym konkursie, stały się częścią wystawy projektowej.   

Interkulturowy charakter projektu zbudowano dzięki zaangażowaniu wielonarodowej i wieloetnicznej społeczności, jaka utworzyła się wokół Oddziału Etnografii. Wiele działań edukacyjnych oddano w ręce imigrantów_tek, głównie pochodzących z Ukrainy. Szczególne znaczenie miały warsztaty kulinarne prowadzone przez imigrantów pochodzących z dziesięciu różnych miejsc na świecie. Wspólnotowy charakter przygotowywania potraw, stopniowego otwierania się uczestników na siebie nawzajem, a potem dzielenia się posiłkiem w piknikowej, letniej aurze muzealnego ogrodu pokazało, jak bardzo potrzebujemy różnorodnego dziedzictwa kulturowego do tworzenia więzi. Każdy warsztat to indywidualna historia smaków rodzinnego domu, zapachów tradycyjnych potraw, ale także opowieść o trudach emigracji, próbach odnalezienia się w obcym miejscu i potrzebie podzielenia się własną kulturą, także poprzez kulinaria. Okazuje się zatem, że idea muzeum jako istotnego gracza na polu integracji nowych wielokulturowych społeczności doskonale zdaje egzamin, jeśli instytucja otworzy się na potrzeby społeczności lokalnych i pozwoli im działać. 

Co prawda zmiany klimatu identyfikuje się jako najbardziej realne zagrożenie dla światowego dziedzictwa naturalnego i kulturowego, lecz równocześnie wskazuje się, że chronione prawnie obszary ekologiczne czy zabytki mogą być doskonałym polem obserwacji i analizy zjawisk, jakie zachodzą pod wpływem kryzysu klimatycznego, a walka o ich zachowanie może być szansą na wypracowanie nowych strategii adaptacyjnych i metod przeciwdziałania skutkom tych zmian.  Szczególna rola przypada wiedzy rdzennej i lokalnej, która dotyczy tradycyjnych sposobów racjonalnego, wspólnotowego i zrównoważonego gospodarowania. Idąc tym śladem, wystawa wieńcząca projekt „Schronienie” wykorzystuje wybrane obiekty ze zbiorów Oddziału Etnografii i wiedzę etnograficzną na temat relacji dawnych mieszkańców regionu ze środowiskiem naturalnym, by w połączeniu ze współczesną nauką zainspirować widzów do zmiany nawyków, które dotyczą skutków zmian klimatycznych. Uznanie wartości wiedzy tradycyjnej dotyczącej uprawy roli, rybołówstwa czy hodowli zwierząt, która opierała się na cyrkularności, racjonalnym wykorzystywaniu zasobów naturalnych, kolektywności i bliskich relacjach ze środowiskiem naturalnym, jest obecnie jednym z głównych postulatów UNESCO. Ważne jest także uświadomienie, że podejmując zdrowsze i bardziej zrównoważone wybory dotyczące naszego zdrowia psychicznego i fizycznego, stajemy się częścią dobrej zmiany w kierunku zrównoważonego rozwoju. 

Pokłosiem projektu „Schronienie” jest także książka, która z założenia miała odzwierciedlać jego złożoność i odkrywać czasami oczywiste, a czasami zaskakujące relacje między zmianami klimatycznymi, migracją, myśleniem proekologicznym i kształtowaniem się nowego dziedzictwa kulturowego w Europie. Do stworzenia publikacji zostali zaproszeni eksperci i ekspertki z Polski i krajów partnerskich (głównie z Norwegii i Islandii), reprezentujący rozmaite zawody i legitymujący się różnorodnym doświadczeniem. Dzięki temu w książce spotykają się teksty popularyzujące naukę, sprawozdania z prowadzonych badań, eseje, reportaże, a także osobiste refleksje artystów_ek zaangażowanych w projekt.

Zamierzeniem redaktorów tego tomu było stworzenie narracji polifonicznej, która udowodni, że w obliczu nowych wyzwań – związanych przede wszystkim ze zmianą klimatu oraz migracją ludności – teoretycy i praktyczki, ludzie nauki i kultury, badaczki i popularyzatorzy wiedzy mogą znaleźć wspólny język i wspólną przestrzeń do dyskusji. Ponieważ złożoność świata stojącego na progu radykalnych przemian kłóci się z wąską specjalizacją, tylko wielokulturowy i interdyscyplinarny storytelling daje klucze do lepszego zrozumienia rzeczywistości.

Wystawa „Schronienie: dobrostan” realizowana jest w ramach projektu „Schronienie – klimat, migracje, dziedzictwo”, który jest współfinansowany ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego 2014–2021 oraz Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach Programu „Kultura”, Działanie 2 „Poprawa dostępu do kultury i sztuki”.